“Oʻlim va tinchlik” otasi — atom bombasini ixtiro qilgan Robert Oppengeymer aslida kim edi?

Unda yozuvchi va rassom Ben Platts-Mills atom bombasini yaratish boʻyicha Manxetten loyihasi deb ataladigan tashkilot rahbari Robert Oppengeymerning hayotidan hikoya qiladi.

1945-yil 16-iyul kuni erta tongda Robert Oppengeymer oʻz bunkerida dunyoni oʻzgartiradigan lahzani kutardi. Bu joydan taxminan 10 km uzoqlikda, AQShning Nyu-Meksiko shtatidagi Jornada del Muerto choʻlidagi qumda, Trinity kod nomi bilan atalgan dunyodagi birinchi atom bombasining sinovi boshlanishi kerak edi.

Tabiatan ozgʻin boʻlgan Oppengeymer loyihaning boshida uch yil ishlagandan soʻng, 52 kilogramga ozib ketgan. 178 sm boʻyga ega olim oʻsha kechasi tashvish va tinimsiz yoʻtaldan azob chekib, bor-yoʻgʻi toʻrt soat uxladi.

Oppengeymer hayotidagi bu burilish nuqtasini tarixchilar Kay Bird va Martin Shervin filmga asos boʻlgan “Amerika Prometeyi” biografik kitobida tasvirlab bergan.

Quvvati 21 kiloton boʻlgan portlash oʻsha paytda tarixdagi eng kuchli portlash boʻlgan. Portlash toʻlqini epitsentrdan 160 km uzoqlikda sezilgan. Yer boʻylab shovqin-suron yangrab, qoʻziqorin buluti osmonga koʻtarilar ekan, Oppengeymerning yuzida “ajoyib yengillik” namoyon boʻldi.

1960-yillarda oʻtkazilgan bir qator intervyularida Oppengeymer portlashdan soʻng darhol Bhagavad Gita dostonidan bir satrni ogʻzaki aytadi: “Endi men oʻlimga aylandim, dunyolarni vayron qiluvchi”.

Keyingi kunlarda, doʻstlarining aytishicha, u tobora tushkunlikka tushib qolgan.

Bir kuni ertalab u yaponlarning muqarrar taqdiri, “oʻsha bechora odamlar”ni oʻylab yigʻlay boshladi.

Harbiylar bilan uchrashuvda u “bechora odamlar” haqida butunlay unutganga oʻxshardi. Taqdiri hal boʻlayotgan odamlarni oʻylash oʻrniga u bomba tashlash uchun toʻgʻri sharoitlarni tanlash muhimligiga eʼtibor qaratardi.

Bir oydan kamroq vaqt oʻtgach, u Xirosimaning muvaffaqiyatli portlatilishini oʻz hamkasblariga eʼlon qilganida, bir kuzatuvchi Oppengeymerning “qoʻlini gʻalaba qozongan jangchi kabi boshiga koʻtarganini” qayd etadi.

Oppengeymer Manxetten loyihasining hissiy va intellektual yuragi edi va aynan u atom bombasini haqiqatga aylantirgan.

Oʻz mehnati samarasini kuzatgan Oppengeymerning bunday turlicha munosabati, boʻlayotgan voqealarga reaksiyasi, kayfiyatining tez oʻzgargani tashqaridan juda gʻalati tuyulishi mumkin.

Oppengeymer 1904-yilda Nyu-York shahrida, Germaniyadan kelgan toʻqimachilik savdosi bilan shugʻullanuvchi yahudiy muhojirlarining oilasida dunyoga kelgan.

Oila Manxettenning nufuzli Yuqori Gʻarbiy tomonidagi keng xonadonda xizmatkorlar, hashamdor muhitda yashar edi.

Bu hashamatga qaramay, Oppengeymer, bolalikdagi doʻstlarining xotiralariga koʻra, qoʻli ochiq, saxiy bola boʻlgan.

Uning maktabdagi doʻsti Jeyn Didisheymning soʻzlariga koʻra, Robert “salga qizarib ketadigan, mayin, qizgʻish yuzli, juda uyatchan, lekin ayni paytda juda zoʻr edi”.

Toʻqqiz yoshida u yunon va rim faylasuflarini asl nusxada oʻqigan hamda mineralogiya bilan shugʻullangan.

U oʻz yoshidagi bolalarning odatiy mashgʻulotlariga, sportga qiziqmasdi va amakivachchasi eslaganidek, “boshqa yigitlarga oʻxshamagani uchun uni tez-tez masxara qilishardi”.

Ammo Robertning ota-onasi uning daholigiga ishonishgan.

Oppengeymer Garvard universitetida kimyo fakultetida oʻqish uchun uydan ketganida, uning psixologik zaifligi maʼlum boʻlgan. Uning oʻtkir takabburligi va nozik niqoblangan sezgirligi unga anchagina xizmat qilganga oʻxshaydi.

Ushbu toʻplamdagi boshqa xatlardan koʻrinib turibdiki, Kembrijdagi Oppengeymer bilan ham xuddi shunday muammolar saqlanib qolgan va u yerda aspiranturada oʻqishni davom ettirgan. Uning ustozi uni laboratoriyada amaliy ishlarni bajarishini xohlardi, ammo bu Oppengeymerning zaif tomoni edi.

Bu holat Oppengeymerni oʻqituvchi stoliga laboratoriya kimyoviy moddalari bilan zaharlangan olma qoldirganida ham koʻrinadi. Keyinchalik Oppengeymer ijodini oʻrganganlar uni doʻstlari hasad va oʻzini past his qilishiga undagan, deb taxmin qilishdi.

Oʻqituvchi olmani yemadi, lekin Oppengeymerning Kembrijdagi joyi xavf ostida edi va u faqat psixiatrga murojaat qilsa, uni saqlab qolishi mumkin edi. Psixiatr psixoz tashxisini qoʻydi va davolanish foyda keltirmasligini aytdi.

Oppengeymer hayotining ushbu davrini eslab, keyinchalik Rojdestvo bayramlarida oʻz joniga qasd qilish haqida jiddiy oʻylaganini aytadi.

Keyingi yili Parijga tashrifi chogʻida uning yaqin doʻsti Frensis Fergyusson unga qiz doʻstiga turmush qurishni taklif qilganini aytdi. Bunga javoban Oppengeymer uni boʻgʻib oʻldirmoqchi boʻldi: “U menga orqamdan chamadon kamar bilan hujum qildi va uni boʻynimga oʻrab oldi... Men qochishga muvaffaq boʻldim, u yerga yiqilib, yigʻlab yubordi”.

Psixiatrlar kuchsiz boʻlgan joyda adabiyot yordamga keldi. Bird va Shervinning soʻzlariga koʻra, Korsikada sayr qilib yurgan Oppengeymer Marsel Prustning “Yoʻqotilgan vaqtni izlashda” asarini oʻqigan va bu oʻzining ruhiy holatining aksi ekanligini tushungan — bu uni tinchlantirgan.

U kitobdan “siz keltirayotgan azob-uqubatlarga befarqlik shafqatsizlikning dahshatli va doimiy shaklidir” degan parchani yod olgandi.

1926-yil boshida Oppengeymer Gettingen universitetining Nazariy fizika instituti direktori bilan uchrashdi, u Oppengeymerning isteʼdodiga qoyil qolib uni Germaniyaga oʻqishga taklif qildi.

Keyinchalik maktublarida Oppengeymer 1926-yilni “fizikaga kirgan” yili va hayotidagi burilish davri deb atagan. Keyingi yili u fan nomzodi ilmiy darajasini oldi va nazariy fizikani rivojlantiruvchi ilmiy hamjamiyatning bir qismiga aylandi.

U yerda koʻplab olimlar bilan uchrashib, uning umrboqiy doʻstlariga aylandi. Ularning koʻpchiligi keyinchalik Los Alamosdagi operatsiyada Oppengeymerga qoʻshildi.

Amerikaga qaytgan Oppengeymer fizika boʻyicha oʻqishni davom ettirish uchun Kaliforniyaga koʻchib oʻtishdan oldin Garvardda bir necha oy oʻqidi. Bu davrda u maktublarida akasiga ishqiy munosabatlar va sanʼatga qiziqish haqida taassurotlari bilan boʻlishgan.

Berklidagi Kaliforniya universitetida u kosmik nurlar va yadroviy parchalanish tadqiqotlari natijalarini tahlil qiluvchi eksperimental olimlar bilan yaqindan hamkorlik qildi.

Oppengeymerning hamkasblaridan biri uning shogirdlari “barcha kuchlari bilan unga taqlid qilishga uringanliklarini” esladi. “Ular uning imo-ishoralarini, xulq-atvorini, intonatsiyalariga taqlid qilishardi. U haqiqatan ham ularning hayotiga taʼsir qildi”.

1930-yillarning boshlarida, akademik karyerasi kuchaygani sari, Oppengeymer gumanitar fanlarga qiziqishda davom etdi. Aynan oʻsha paytda u qadimgi hind eposini kashf etdi va Bhagavad Gitani asl nusxada oʻqish uchun sanskrit tilini oʻrgandi.

Aftidan, uning qiziqishi nafaqat intellektual edi.

Aristokratik oilaning ikki tarmogʻi oʻrtasidagi urush haqida hikoya qiluvchi Bhagavad Gita Oppengeymerga loyiha ustida ishlayotganda duch kelgan axloqiy dilemmaga qoʻllanilishi mumkin boʻlgan falsafiy asosni berdi.

Unda burch, taqdir va natijadan ajralish haqida soʻz yuritildi va “oqibatlardan qoʻrqish harakatsizlik uchun bahona sifatida foydalanish mumkin emasligi” taʼkidlandi.

1932-yilda Oppengeymer akasiga yozgan maktubida Bhagavad Gitaga ishora qiladi va urushni bunday falsafani amaliyotga tatbiq etish imkonini beradigan holatlardan biri deb ataydi.

1930-yillarning oʻrtalarida Oppengeymer shifokor va psixiatr Jan Tatlok bilan uchrashdi va uni sevib qoldi.

Bird va Shervin taʼkidlaganidek, Janning xarakterining murakkabligini Oppengeymerning oʻzi bilan osongina solishtirish mumkin.

Uni radikal siyosiy nazariyalar va Jon Donna sheʼriyati bilan tanishtirgan Jan edi.

Oppengeymer 1940-yilda biolog Ketrin Xarrisonga uylanganidan keyin ham ular vaqti-vaqti bilan uchrashishda davom etishdi.

Keyinchalik Xarrison Manxetten loyihasiga flebotomist sifatida qoʻshildi va nurlanishning inson qoniga taʼsirini oʻrgandi.

1939-yilda yadroviy tahdid siyosatchilardan koʻra koʻproq fiziklarni tashvishga soldi. Va Albert Eynshteyn oʻz maktubida Amerika hukumatiga bu tashvishni birinchi boʻlib yetkazdi.

Javob sekin keldi, ammo ilmiy hamjamiyatda kuchayib borayotgan xavotir nihoyat prezidentni harakat qilishga majbur qildi.

Oppengeymer mamlakatning eng koʻzga koʻringan fiziklaridan biri sifatida yadro qurolining imkoniyatlarini chuqur oʻrganish vazifasi yuklangan olimlar qatorida edi.

1942-yil sentyabriga kelib, qisman Oppengeymer guruhining saʼy-harakatlari tufayli, bomba yasash prinsipial jihatdan mumkinligi maʼlum boʻldi va uni yaratishning aniq rejalari paydo boʻla boshladi.

Berd va Shervinning soʻzlariga koʻra, Oppengeymer uni loyihaning mumkin boʻlgan rahbari sifatida koʻrib chiqilayotganini bilgach, oʻzi bunga tayyorgarlik koʻra boshlagan.

“Men kommunistlar bilan barcha aloqalarimni uzaman”, dedi u doʻstlariga. “Agar men buni qilmasam, hukumat mendan foydalanishi qiyin boʻladi va men mamlakatga foyda keltirishimga hech narsa toʻsqinlik qilishni xohlamayman.“

Biroq, tanlov unga tushganida vatanparvarlik va hokimiyatni rozi qilish istagi aniq rol oʻynadi. Atom bombasi loyihasining ilmiy direktorini tanlash uning harbiy direktori general Lesli Groves zimmasida edi.

Generalning 2002-yilda nashr etilgan tarjimai holidan kelib chiqqan holda, uning taklif qilingan nomzodi eʼtirozlarga sabab boʻldi. Asosiy tashvishlar Oppengeymerning “oʻta liberal qarashlari” edi.

Ijobiy jihatlar sifatida General Groves nafaqat Oppengeymerning isteʼdodi va bilimini, balki uning “haddan tashqari ambitsiyalarini” ham keltirdi. Loyiha xavfsizlik xizmati rahbari buni ham taʼkidlab oʻtdi: “U nafaqat topshiriqni bajarishga fidoyi, balki topshiriqning muvaffaqiyatli bajarilishiga hech narsa xalaqit bermasligiga va uning fan tarixidagi oʻrnini taʼminlashiga amin boʻldim”.

Richard Rodsning “Atom bombasining yaratilishi” kitobida Isidor Rabining soʻzlaridan iqtibos keltiriladi, u dastlab oʻz doʻstining loyihaga ilmiy direktor etib tayinlanishini aql bovar qilmaydigan deb atagan, ammo keyinchalik bu “general Grovesning chinakam ajoyib harakati” ekanligini tan olgan.

Los-Alamos laboratoriyasida Oppengeymer turli fanlararo sohalardan toʻplagan oʻzining munozarali tamoyillarini amalda qoʻlladi.

Fizik Otto Frishning 1979-yilgi “Men eslab qolgan kichkina” avtobiografiyasida yozganidek, Oppengeymer oʻz laboratoriyasiga nafaqat olimlarni, balki “rassom, faylasuf va boshqa bir qancha gʻayrioddiy qahramonlarni” ham jalb qilgan.

Urushdan keyin Oppengeymerning munosabati oʻzgargandek boʻldi. U yadro qurolini “tajovuz va terror” quroli, qurol sanoatini esa “iblisona tashabbus” deb atadi. 1945-yil oktyabrdagi uchrashuvlardan birida u AQSh prezidenti Trumenga shunday dedi: “Men qoʻllarimda qon borligini his qilyapman”.

U bombani ishlab chiqish jarayonida Oppengeymerning va hamkasblarining axloqiy nizolarini tinchlantirish uchun xuddi shunday dalildan foydalangan.

U ularga olimlar sifatida quroldan qanday foydalanish kerakligi haqida qaror qabul qilish uchun emas, balki faqat oʻz vazifalarini bajarish uchun javobgar ekanligini aytdi. Qonga botgan qoʻllar esa, siyosatchilarniki boʻlib qoladi.

Biroq, bu ish amalga oshirilgach, Oppengeymerning ishonchi larzaga keldi.

Berd va Shervin urushdan keyingi yillarda AQSh Atom energiyasi boʻyicha komissiya aʼzosi sifatida u yangi turdagi qurollarni, shu jumladan yanada kuchli vodorod bombasini yaratishga qarshi boʻlganini va uning yaratilishiga yoʻl ochganini eslaydi.

Natijada, 1954-yilda Oppengeymerga qarshi hukumat tekshiruvi oʻtkazildi, u davlat sirlaridan mahrum boʻldi va endi siyosiy qarorlar qabul qilishda ishtirok eta olmasdi.

Akademik hamjamiyat uni himoyalab yoqlab chiqdi.

1963-yilda AQSh hukumati Oppengeymerni siyosiy reabilitatsiya belgisi sifatida Enriko Fermi mukofoti bilan taqdirladi, ammo 1954-yilda uning xavfsizlik ruxsatini bekor qilish toʻgʻrisidagi qaror uning oʻlimidan 55 yil oʻtgach, 2022-yilda bekor qilindi.

Umrining soʻnggi 20 yilida Oppengeymer Nyu-Jersidagi Prinstondagi Asosiy tadqiqotlar instituti direktori boʻlib ishlagan, u yerda Albert Eynshteyn va boshqa taniqli fiziklar bilan birga ishlagan.

Oppengeymer bir vaqtning oʻzida atom bombasini yaratishning texnik yutuqlari bilan faxrlanardi va undan foydalanish oqibatlari uchun aybdor edi. Shu bilan birga, u bomba paydo boʻlishi muqarrar ekanligini bir necha bor takrorladi.

Oppengeymer oʻz loyihasi ustida ishlayotganda ham 1920-yillarda aytgan “koʻz yoshlari boʻyalgan yuzini” saqlab qoldi.

U Jon Donning “Yuragimni ur, uch yuzli Xudo!” sheʼridan atom bombasini sinab koʻrish uchun Trinity (“Troyka”) nomini oldi.

Uni Donning ishi bilan tanishtirgan Jan Tatlok sinovlardan bir yil oldin oʻz joniga qasd qildi.

Bomba nafaqat ilmiy izlanishlar natijasi, balki Oppengeymerning oʻz tasavvurining mahsulidir.

Robert Oppengeymer yoshligidan uchchiga chiqqan chekuvchi edi, butun umri davomida sil kasalligidan aziyat chekdi va 1967-yilda 62 yoshida tomoq saratonidan vafot etdi.

Oʻlimidan ikki yil oldin u ilm-fan va sheʼriyat oʻrtasidagi farqni oʻta aniqlik bilan ifodalagan. Sheʼriyatdan farqli oʻlaroq, u “ilm bir xil xatolarga yoʻl qoʻymaslikni oʻrganishdir” dedi.